Jak rozmawiają mrówki? Feromony, czułki i inne sekrety komunikacji owadów

Nie mówią i nie piszą, ale to im nie przeszkadza w porozumiewaniu się. Mrówki komunikują się głównie feromonami, dotykiem czułkami, wibracjami i dzięki trofalaksji. Trudno w ten sposób opowiedzieć przeżycia z wakacji, jednak dla mrówek ten „system wiadomości” jest szybki i niezawodny. Dzięki temu jedna robotnica może wskazać innym drogę do jedzenia albo ostrzec przed zagrożeniem. Zanim zrozumiesz, jak komunikują się mrówki, przeczytaj, czym jest trofalaksja i jak wyznacza się drogę zapachową.

Jak mrówki się porozumiewają? Przewodnik po języku mrówek

Zostawiają za sobą ścieżki chemiczne, które inne osobniki odczytują czułkami. Te ścieżki są wzmacniane, gdy droga prowadzi do wartościowego źródła. Ten sam system wymiany informacji jest wykorzystywany podczas obrony i prac organizacyjnych, na przykład gdy potrzebna jest pomoc w przenoszeniu czegoś. Można powiedzieć, że te owady zdumiewają bogactwem technik komunikacyjnych, a język mrówek składa się z szerokiego wachlarza czynności.

Jeśli chcesz poszerzyć swoją wiedzę o budowę i narządy zmysłów (szczególnie o to, do czego służą czułki mrówek), to koniecznie zapoznaj się z artykułem o anatomii i rozwoju mrówek.

O feromonach mrówek i ścieżkach zapachowych – jak mrówki ostrzegają się nawzajem

Co to są feromony mrówek? To mieszaniny związków zapachowych, które niosą konkretną informację, na przykład „tu jest pożywienie”, „uwaga, drapieżnik” albo „zbieramy się do pracy”. Kiedy robotnica odnajdzie pokarm, wzmacnia szlak, a kolejne osobniki powielają ten znak — dlatego widać „autostrady” mrówek.

Sposób działania takiej komunikacji dobrze pokazuje sytuacja zagrożenia. Gdy w pobliżu mrowiska pojawi się agresor, wypuszczają konkretny sygnał zapachowy, który uruchamia sygnały alarmowe u mrówek. Część osobników podejmuje obronę, a inne ewakuują larwy i jaja do bezpieczniejszych komór. Oczywiście – jak w przypadku każdego języka – trzeba nie tylko posiadać odpowiednie narządy zmysłów, ale oprócz tego potrzebna jest znajomość komunikatów. A najnowsze badania potwierdzają, że każda kolonia tych owadów ma inny, unikalny zapach.

Do czego służą czułki mrówek?

Czy mrówki się dotykają? Oczywiście. Służą im do tego czułki będące jednocześnie „nosem” i narządem dotyku. A dokładniej: odbierają i przekazują zarówno bodźce dotykowe, jak i chemiczne. A dlaczego mrówki dotykają się czułkami? Służy to przede wszystkim do odczytywania feromonów na podłożu i do krótkich „powitań”, podczas których robotnice porównują zapachowy wzorzec swojej kolonii. Jak już wiesz, każda kolonia ma własny zapach, a jego cząsteczki są rozprowadzane po pancerzu owada, aby pozostałe mrówki mogły łatwo odczytać sygnały.

Ten pancerz pełniący funkcję egzoszkieletu i chroniący ciało mrówki nosi nazwę kutykula.

Dotyk u mrówek to nie tylko „przybicie piątki na powitanie”. To również informacja o „statusie” owada i przykładowo może oznaczać „niosę pokarm”. Czułki są tu kluczowe. Szerzej o tym, do czego służą czułki mrówek, pisałem w przeglądzie budowy i rozwoju tych owadów.

Trophallaxis u mrówek, czyli jedzenie jako informacja

W jaki sposób przekazać kolonii informację, że wszystko jest w porządku, gdy nie umiesz pisać, mówić nie znasz języka migowego? Idealnym rozwiązaniem jest trofalaksja (z łacińskiego trophallaxis). Sam mechanizm z pewnością obił Ci się o uszy, ale nazwa z pewnością brzmi tajemniczo.

Trofolaksja u mrówek (ale również u niektórych innych rodzajów owadów) to przekazywanie pokarmu między osobnikami. Jedzenie mrówek, a dokładniej: przekazywanie pokarmu „z ust do ust”, to odpowiednik komunikatów chemicznych.

Płynne pożywienie, które znajduje się w specjalnych gruczołach na głowie, zawiera odpowiednią kombinację węglowodorów – to różnej wielkości związki chemiczne, które zapewne już znasz. Razem z pokarmem przenoszą się one po całej kolonii jako konkretna porcja informacji, która wpływa na zachowanie owadów. Raz może być o informacja uspokajająca larwy, a innym razem sygnał o intruzie w mrowisku.

Tak zwane „pocałunki” mrówek, podczas których następuje wymiana pokarmu, są o wiele szybsze niż informacje przenoszone przez zapach. Oprócz tego trofolaksja pozwala podtrzymywać zachowania społeczne owadów. O związku komunikacji i diety pisałem w artykule o żywieniu owadów. Koniecznie przeczytaj, żeby lepiej zrozumieć, jakie znaczenie ma tropallaxis u mrówek.

Jakie inne sposoby komunikacji stosują mrówki poza feromonami?

Uderzając odwłokiem o podłoże, wywołują jego drgania, a trąc kolcem o prążkowany fragment odwłoka, wytwarzają dźwięki podobne do cichego skrzypienia. Pocieranie o siebie różnych części ciała w celach komunikacyjnych nosi u owadów nazwę strydulacja.

Takie drgania podłoża lub powietrza mogą działać jak lokalizator, sygnalizują niebezpieczeństwo, a ponadto pomagają mrówkom lepiej orientować się pod ziemią. Genialnie proste.

Oszuści-lingwiści w świecie mrówek

Myrmekolog to specjalista zajmujący się badaniem mrówek. Dzięki ich pracy wiemy, że komunikacja mrówek została „zhakowana” przez niektórych oszustów. Niektóre gatunki chrząszczy, larwy motyli, a nawet pewne gatunki grzybów potrafią naśladować wzorce zapachowe kolonii. Wytwarzają chemiczne komunikaty wprowadzające chaos w mrowisku. W ten sposób część kolonii pada ofiarą organizmów zwanych myrmekofilami.

Bogactwo języka wśród owadów społecznych

Gdyby mrówki chciały samodzielnie przekazać ludziom sekrety swojej kolonii, ich książka miałaby wiele zapachów, drgałaby i skrzypiała, a poza tym szybko dotykałaby palce czytelnika. Być może chciałaby się też podzielić z nim wczorajszą kolacją.

Kolonia mrówek jest tak doskonale zorganizowana między innymi dzięki bogactwu tych wszystkich sygnałów, które nieprzerwanie wypełniają korytarze. Jest to też wskazówka dla odpowiedzialnego hodowcy: zapewniając mrówkom stabilne podłoże i dbając i rozsądne karmienie, zapewniasz im zdrowie i dobrą komunikację. A ona jest podstawą dla przetrwania kolonii.